Στην συνοικία Γκιουλμπαχαρχατούν, ανάμεσα στην Αγία Σοφία και στην κεντρική πλατεία της πόλης της Τραπεζούντας, βρίσκεται ο μικρών διαστάσεων ναός της Αγίας Άννας, ο λεγόμενος στα τουρκικά Κιουτσούκ Αϊβασίλ, δηλαδή ο μικρός Άγιος Βασίλης, καθότι ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου. Σήμερα είναι κλειστός, ενώ παλαιότερα, μετά τη γενοκτονία, μια τουρκική οικογένεια το χρησιμοποίησε για σπίτι.
Αν και ένας μικρός ναός, έχει μεγάλη ιστορία.
Σαν οικοδόμημα σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, εντούτοις οι αγιογραφίες στο εσωτερικό του έχουν υποστεί σημαντικές φθορές και λίγα πια πράγματα θυμίζουν το ένδοξο παρελθόν του ναού.
Λίγα στοιχεία για το ναό
Η αρχιτεκτονική του δομή ανήκει στον τύπο των καμαροσκέπαστων, τρίκλιτων βασιλικών με φωταγωγό της Μεσοβυζαντινής περιόδου. Έχει τρία κλίτη που απολήγουν αντίστοιχα στα ανατολικά σε τρεις ημικυκλικές αψίδες και καλύπτονται το καθένα με θόλο. Το εσωτερικό του κοσμείται με τοιχογραφίες και αφιερωματικές επιγραφές που χρονολογούνται από το 12ο ως και το 15ο αιώνα, και είχε χρησιμοποιηθεί για ενταφιασμούς την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών.
Επίσης, σώζονται δύο εγχάρακτες επιγραφές: η μία εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, αναφέρεται στον ιερέα Γρηγόριο και χρονολογείται πριν από το 10ο αιώνα· η άλλη βρίσκεται πάνω από τη νότια είσοδο του ναού και έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί δίνει πληροφορίες για την εποχή ανοικοδόμησης του ναού. Το κείμενο της επιγραφής αυτής αναφέρει:
Ἀνενεόθι ὁ ναòς τ[ῆς ἁγίας]
Ἀν[νη]ς ἐπì Βασιλεί[ου] Λέ[οντος καì Ἀλε]
ξάνδρου, στρατηγ[οῦ]ντος Ἀλε
ξίου κ(καì) (πρωτο)σπαθ[αρίου] τοῦ ἀνα[νεώ]σαντος τòν ναὼν
ἔτ(ους) ςτογ΄.
Η επιγραφή τοποθετεί την ανανέωση του ναού στο έτος από κτίσεως κόσμου 6393. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τη μελέτη της τοιχοδομίας, θα πρέπει να ξαναχτίστηκε εκ βάθρων το 884/885. Η επιγραφή επομένως παρέχει μία αδιαμφισβήτητη πληροφορία ότι ο ναός που σώζεται ως σήμερα χτίστηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 9ου αιώνα, επί βασιλείας του Βασίλειου Α΄, την εποχή του πρωτοσπαθαρίου Αλέξιου. Έχει υποτεθεί πάντως ότι οικοδομήθηκε στη θέση παλαιότερου ναού. Ωστόσο, ως προς την περίοδο ίδρυσης του αρχικού ναού της Αγίας Άννας, υπάρχει μεγάλη διχογνωμία μεταξύ των μελετητών. Ορισμένοι υποθέτουν ότι αυτή πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο ή 7ο αιώνα, ενώ άλλοι αναφέρουν τον 8ο αιώνα. Δεν υπάρχουν όμως επαρκή στοιχεία για την τεκμηρίωση αυτών των απόψεων. Επίσης, δεν μπορεί να διευκρινισθεί κατά πόσον στο ναό του 9ου αιώνα ακολουθήθηκε η μορφή του αρχικού ναού. Ο αρχικός ναός εξάλλου είχε χτιστεί πιθανότατα επάνω σε παλαιότερο, μη χριστιανικό, ναό, κατά τις συνήθειες της εποχής.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι κάτω από το ναό υπάρχει μία κρύπτη, η οποία δεν είναι προσβάσιμη αλλά είναι εμφανής από το δάπεδο του κυρίως ναού. Η κρύπτη δεν έχει ερευνηθεί πλήρως, αποτελείται όμως από αρκετά μεγάλες στοές, οι οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί και για ενταφιασμούς.
Ο ναός της Αγίας Άννας χρησιμοποιούνταν ως και τη νεότερη εποχή. Η πρώτη συστηματική ενασχόληση με το μνημείο έγινε το 1895 από τον G. Millet, ο οποίος αναγνώρισε τον αρχιτεκτονικό τύπο του και παρουσίασε ορισμένες από τις γραπτές και εγχάρακτες επιγραφές του. Την περίοδο που επισκέφτηκε το ναό ο Γάλλος μελετητής, σώζονταν ακόμη σε αρκετά καλή κατάσταση οι τοιχογραφίες του εσωτερικού του. Μετά την επίσκεψη του Millet έγιναν προσθήκες παλαιότερων αρχιτεκτονικών μελών (κιόνων, κιονοκράνων και επιθημάτων), καθώς και λιθανάγλυφων που χρονολογούνται πιθανόν στο 13ο-14ο αιώνα. Ύστερα από λίγα χρόνια, το 1903, ο Παπαμιχαλόπουλος, κατά την περιήγησή του στην Τραπεζούντα, σημειώνει ότι ο ναός δε βρισκόταν πια σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση.
Ο ναός, σύμφωνα με απογραφή των αρχών του 20ού αιώνα, ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου και παρέμεινε σε χρήση ως το 1923, ενώ μετά χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία από τους Τούρκους. Η ως άνω χρήση επιτάχυνε προφανώς την καταστροφή των τοιχογραφιών. Κατά την επίσκεψη του στην Τραπεζούντα, το 1929, ο D. Talbot Rice σημειώνει ότι πολλές από τις τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού —τις οποίες είχε νωρίτερα επισημάνει ο Millet είχαν καταστραφεί. Διατηρούνταν όμως ακόμη ίχνη τοιχογραφιών στο εξωτερικό του. Κατά την επίσκεψη της S. Ballance, το 1958, στην Τραπεζούντα, ο ζωγραφικός διάκοσμος τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού του ναού είχε καταστραφεί σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Κείμενο, φωτογραφίες: Βασίλης Καρυοφυλλίδης.
Με πληροφορίες από την Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού.
